Ikona Matki Boskiej Chełmskiej – między legendą, historią i polityką

Monika  Grygiel; Joanna  Bejda

doi:10.54515/lcp.2025.1.97-111

Authors

Monika Grygiel The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland Author https://orcid.org/0000-0003-3745-9942
Joanna Bejda The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland Author https://orcid.org/0009-0005-9532-9021

DOI:

https://doi.org/10.54515/lcp.2025.1.97-111

Keywords:

Icon of Our Lady of Chełm, Union of Brest, Battle of Berestechko, Polish-Ukrainian borderland

Abstract

The article presents the history of the Icon of Our Lady of Chełm from the 11^th century to the present day, showing its fate against the background of political and religious changes in the region. The authors analyzes various legends concerning the origin of the icon, including attributing its authorship to St. Luke the Evangelist and theories about its transportation from Byzantium by Princess Anna or from Kiev by the family of Daniel Romanovich. Particular attention is paid to the role of the icon during the period of the Union of Brest (1596-1875), when it became the subject of disputes between Catholics, Uniates, and Orthodox believers. The icon accompanied King John Casimir during the victorious Battle of Berestechko in 1651, earning the nickname "War Madonna." The publication thoroughly documents the dramatic fate of the icon in the 20^th century: evacuation during World War I, hiding in private homes during the Soviet period, temporary disappearance, and rediscovery by Nadia Gorlitska. Since 1996, the icon has been housed in the Volyn Regional Museum in Lutsk, where it has undergone comprehensive scientific research. The work demonstrates how the history of the icon reflects the complex history of the region and religious-political transformations on the Polish-Ukrainian borderland.

Author Biographies

Monika Grygiel, The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland

Assistant professor - a faculty member of the Slavic Studies Department (The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland).
Joanna Bejda, The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland

Student at the State University of Applied Sciences in Chełm, Poland

References

Czernicki, K. (1936). Chełm przeszłość i pamiątki. Chełm.

Dawidziuk, P., Sawicki, D., Michalczuk, W., Wieczorek, J., A. (2021). Wielkie powroty. Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej, Jabłeczna.

Deluga, W., Ukraińskie graficzne wyobrażenia cudownych ikon maryjnych z XVII i XVIII wieku. http://history.org.ua/LiberUA/Book/mazepa/19.pdf, 05.05.2025.

Dzieńkowski, T. (2010). „Rozwój przestrzenny Chełma w średniowieczu na podstawie badań archeologicznych”. W: Rocznik Chełmski, t. 14.

Gil, A., Kalinowski, M., Skoczylas, I. (red.) (2016). Przywrócona Pamięci Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Lublin.

Gil, A., Wawryniuk, A., Bazhenova, A. (2014). „Daniel Romanowicz i jego czasy”. W: Instytut Europy Środkowej. Rocznik, nr 12, zeszyt. 6.

Gil, A. (2004). Źródła kultu ikony Matki Boskiej Chełmskiej: z dziejów religijności w XVII – wiecznej Rzeczypospolitej, Series Byzantina 2, Warszawa.

Gronek, A., Nowak, A. (red.) (2019). Studia o kulturze cerkiewnej w dawnej Rzeczypospolitej. t. 2, Kraków.

Kosyl, I. (2019). “Phoenix tertiato redivivus… Jakuba Suszy jako źródło badań nad religijnością i wrażliwością mirakularną mieszkańców ziemi chełmskiej XVII wieku”. W: Rocznik Chełmski, t. 23.

Kwasiuk, A., Romaniuk, O. (2003). „Ikona Matki Bożej Chełmskiej z XI–XII wieku – przywrócone sacrum”, tłum. P. Kondraciuk, W: Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, t. 1.

Mart, K. (2003). Do Piękna nadprzyrodzonego, Wystawa sztuki sakralnej XVI-XX wieku ze zbiorów Muzeum Chełmskiego i świątyń dawnych diecezji chełmskich. Katalog, t. 2, Chełm.

Mart, K. (2004). "Phoenix" Jakuba Suszy źródłem do badań ikonografii Matki Boskiej Chełmskiej, Series Byzantina 2, Warszawa.

Pawlak, W., Piskała, M. (2011). Wojny bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej. Warszawa.

Stefański, J. (1986). „Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej”. W: Nasza Przeszłość, t. 66. DOI: https://doi.org/10.52204/np.1986.66.159-190

Szczygieł, R. (1996). Chełm i chełmskie w dziejach. Chełm.

Wacław z Sulgostowa (1902). O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Kraków.

Wawryniuk, A. (2012). „Matka Boska Chełmska w swym cudownym obliczu patronką ludu polsko-ukraińskiego pogranicza”. W: Збірник наукових праць, 153 УДК 94 (438).

Wawryniuk, A. (2003). „Peregrynacje Matki Boskiej Chełmskiej”. W: Ziemia Lubelska, nr 3 (9).

Wilk, S. M. (2023). Kulty pątnicze na terenie łacińskiej i unickiej diecezji chełmskiej w XVI-XVIII w. w świetle ksiąg cudów, Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Zdzisława Budzyńskiego, uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.

Wilkowski, E. (2015). „Kult maryjny na Górze Chełmskiej do koronacji Obrazu MB Chełmskiej w 1765 r.”. W: Powinność. Pismo kulturalno-społeczne Ziemi Chełmskiej.

Zięba, J. (2005). Dzieje jednego obrazu Opowieść o cudownej ikonie Matki Boskiej Chełmskiej. Lublin.

Zimmer, B. (1974). Miasto Chełm, zarys historyczny. Warszawa.

Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Głos w dyskusji badaczy polskich i ukraińskich. http://archaeology.kiev.ua/journal/040702/deluga.htm, 12.09.2025.

Błogosławiony Wincenty Lewoniuk i 12 towarzyszy, męczennicy uniccy z Pratulina. https://www.regnumchristi.com.pl/index.php?mod=site_w&id=369&ses=d5af9bef370fdf72a495395ee47278d8, 12.09.2025.

Podpisanie aktu unii brzeskiej. https://muzhp.pl/kalendarium/podpisanie-aktu-unii-brzeskiej, 12.09.2025.

Matka Boska Chełmska. https://wmuzeach.pl/wszystkie-obiekty/G2abU62p6dQbmlI8hlYb_matka-boska-chelmska, 12.09.2025.

Beresteczko 1651. Srebrne antependium z sanktuarium Matki Boskiej Chełmskiej. https://mnk.pl/wystawy/beresteczko-1651-srebrne-antependium-z-sanktuarium-matki-boskiej-chelmskiej, 12.09.2025.

Obraz Matki Bożej Chełmskiej i jego historia cz.1. https://www.bazylika.net/index.php/hisotira-g-ch/79-obraz-matki-bozej-chelmskiej-i-jego-historia?showall=1, 12.09.2025.