Ikona Matki Boskiej Chełmskiej – między legendą, historią i polityką

Monika  Grygiel; Joanna  Bejda

doi:10.54515/lcp.2025.1.97-111

Autor

Monika Grygiel Państwowa Akademia Nauk Stosowanych w Chełmie, Polska Autor https://orcid.org/0000-0003-3745-9942
Joanna Bejda Państwowa Akademia Nauk Stosowanych w Chełmie, Polska Autor https://orcid.org/0009-0005-9532-9021

DOI:

https://doi.org/10.54515/lcp.2025.1.97-111

Słowa kluczowe:

Ikona Matki Boskiej Chełmskiej, Unia Brzeska, Bitwa pod Beresteczkiem, Pogranicze polsko-ukraińskie

Abstrakt

Artykuł przedstawia dzieje ikony Matki Boskiej Chełmskiej od XI wieku do współczesności, ukazując jej losy na tle zmian politycznych i religijnych w regionie. Autorzy analizują różnorodne legendy dotyczące pochodzenia ikony, w tym przypisywanie jej autorstwa św. Łukaszowi Ewangeliście oraz teorii o sprowadzeniu jej z Bizancjum przez księżniczkę Annę lub z Kijowa przez rodzinę Daniela Romanowicza. Szczególną uwagę poświęcono roli ikony w okresie funkcjonowania Unii Brzeskiej (1596-1875), kiedy stała się przedmiotem sporów między katolikami, unitami a prawosławnymi. Ikona towarzyszyła królowi Janowi Kazimierzowi podczas zwycięskiej bitwy pod Beresteczkiem w 1651 roku, zyskując przydomek "Madonny Wojennej". Publikacja szczegółowo dokumentuje dramatyczne losy ikony w XX wieku: ewakuację podczas I wojny światowej, ukrywanie w prywatnych domach w okresie radzieckim, czasowe zaginięcie i odnalezienie przez Nadię Gorlicką. Od 1996 roku ikona znajduje się w Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym w Łucku, gdzie została poddana kompleksowym badaniom naukowym. Praca ukazuje, jak dzieje ikony odzwierciedlają skomplikowaną historię regionu i przemian religijno-politycznych na pograniczu polsko-ukraińskim.

Biogramy autorów

Monika Grygiel - Państwowa Akademia Nauk Stosowanych w Chełmie, Polska

Assistant professor - a faculty member of the Slavic Studies Department (The State University of Applied Sciences in Chełm, Poland).
Joanna Bejda - Państwowa Akademia Nauk Stosowanych w Chełmie, Polska

Student at the State University of Applied Sciences in Chełm, Poland

Bibliografia

Czernicki, K. (1936). Chełm przeszłość i pamiątki. Chełm.

Dawidziuk, P., Sawicki, D., Michalczuk, W., Wieczorek, J., A. (2021). Wielkie powroty. Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej, Jabłeczna.

Deluga, W., Ukraińskie graficzne wyobrażenia cudownych ikon maryjnych z XVII i XVIII wieku. http://history.org.ua/LiberUA/Book/mazepa/19.pdf, 05.05.2025.

Dzieńkowski, T. (2010). „Rozwój przestrzenny Chełma w średniowieczu na podstawie badań archeologicznych”. W: Rocznik Chełmski, t. 14.

Gil, A., Kalinowski, M., Skoczylas, I. (red.) (2016). Przywrócona Pamięci Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Lublin.

Gil, A., Wawryniuk, A., Bazhenova, A. (2014). „Daniel Romanowicz i jego czasy”. W: Instytut Europy Środkowej. Rocznik, nr 12, zeszyt. 6.

Gil, A. (2004). Źródła kultu ikony Matki Boskiej Chełmskiej: z dziejów religijności w XVII – wiecznej Rzeczypospolitej, Series Byzantina 2, Warszawa.

Gronek, A., Nowak, A. (red.) (2019). Studia o kulturze cerkiewnej w dawnej Rzeczypospolitej. t. 2, Kraków.

Kosyl, I. (2019). “Phoenix tertiato redivivus… Jakuba Suszy jako źródło badań nad religijnością i wrażliwością mirakularną mieszkańców ziemi chełmskiej XVII wieku”. W: Rocznik Chełmski, t. 23.

Kwasiuk, A., Romaniuk, O. (2003). „Ikona Matki Bożej Chełmskiej z XI–XII wieku – przywrócone sacrum”, tłum. P. Kondraciuk, W: Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, t. 1.

Mart, K. (2003). Do Piękna nadprzyrodzonego, Wystawa sztuki sakralnej XVI-XX wieku ze zbiorów Muzeum Chełmskiego i świątyń dawnych diecezji chełmskich. Katalog, t. 2, Chełm.

Mart, K. (2004). "Phoenix" Jakuba Suszy źródłem do badań ikonografii Matki Boskiej Chełmskiej, Series Byzantina 2, Warszawa.

Pawlak, W., Piskała, M. (2011). Wojny bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej. Warszawa.

Stefański, J. (1986). „Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej”. W: Nasza Przeszłość, t. 66. DOI: https://doi.org/10.52204/np.1986.66.159-190

Szczygieł, R. (1996). Chełm i chełmskie w dziejach. Chełm.

Wacław z Sulgostowa (1902). O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Kraków.

Wawryniuk, A. (2012). „Matka Boska Chełmska w swym cudownym obliczu patronką ludu polsko-ukraińskiego pogranicza”. W: Збірник наукових праць, 153 УДК 94 (438).

Wawryniuk, A. (2003). „Peregrynacje Matki Boskiej Chełmskiej”. W: Ziemia Lubelska, nr 3 (9).

Wilk, S. M. (2023). Kulty pątnicze na terenie łacińskiej i unickiej diecezji chełmskiej w XVI-XVIII w. w świetle ksiąg cudów, Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Zdzisława Budzyńskiego, uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.

Wilkowski, E. (2015). „Kult maryjny na Górze Chełmskiej do koronacji Obrazu MB Chełmskiej w 1765 r.”. W: Powinność. Pismo kulturalno-społeczne Ziemi Chełmskiej.

Zięba, J. (2005). Dzieje jednego obrazu Opowieść o cudownej ikonie Matki Boskiej Chełmskiej. Lublin.

Zimmer, B. (1974). Miasto Chełm, zarys historyczny. Warszawa.

Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Głos w dyskusji badaczy polskich i ukraińskich. http://archaeology.kiev.ua/journal/040702/deluga.htm, 12.09.2025.

Błogosławiony Wincenty Lewoniuk i 12 towarzyszy, męczennicy uniccy z Pratulina. https://www.regnumchristi.com.pl/index.php?mod=site_w&id=369&ses=d5af9bef370fdf72a495395ee47278d8, 12.09.2025.

Podpisanie aktu unii brzeskiej. https://muzhp.pl/kalendarium/podpisanie-aktu-unii-brzeskiej, 12.09.2025.

Matka Boska Chełmska. https://wmuzeach.pl/wszystkie-obiekty/G2abU62p6dQbmlI8hlYb_matka-boska-chelmska, 12.09.2025.

Beresteczko 1651. Srebrne antependium z sanktuarium Matki Boskiej Chełmskiej. https://mnk.pl/wystawy/beresteczko-1651-srebrne-antependium-z-sanktuarium-matki-boskiej-chelmskiej, 12.09.2025.

Obraz Matki Bożej Chełmskiej i jego historia cz.1. https://www.bazylika.net/index.php/hisotira-g-ch/79-obraz-matki-bozej-chelmskiej-i-jego-historia?showall=1, 12.09.2025.